«Куйуур олоҥхото-2023» Ыччат бэстибээлэ
Бэйдиҥэҕэ түһүлгэлээн ааста!
Маннык ааттаах үтүөкэннээх түһүлгэ 2015 сылтан саҕаланан быйыл ити
аата тохсус төгүлүн түһүрүйдэ. Дьыл – хонук диэн манныгы ааттаан эрдэхтэрэ.
Этэҥҥэ буоллаҕына аны үстэ төхтүрүттэххэ Мөһүлгэтин толоробут. Дьэ
оччоҕуна үгэскэ киирэн, көннөрөн эттэххэ, үгэс тиллэн – аныгы сахалар
сааскы куйуурга олоҥхолуур буолуохпут турар! Ити курдук нэмийдэр
нэмийэн, ыллар ылан ааппытын булан, сахабытын билинэн, айылҕабытынан
олорор үйэлээх үгэспититтэн төһөтүн эмэ туттуо, тутуһуо, кэлэр сүһүөх
ыччакка туттарыа этибит буоллаҕа.
Ыччат олоҥхолуур. Олоҥхолоон улааппыт буоланнар оҕолор кэмэ кэллэ
да этиэх-тыыныах, ыллыах-туойуох, тыыннарын таһаарыныах баҕалара
уһуктан кэлэр. Саамай бигэ бэлиэ, кэриҥ, кэрбэҥ диэн бу буолар –
олоҥхолууру тилиннэриигэ. Олоҥхолооччулар баҕарыылара! Таптаан туран
дьарыктаныылара!
Ааһа баран бу үүнэн тахсыбыт ыччат билигин бэйэтэ уһуйааччы
буолуталаан киирэн барда. Бастакы хараҥаччылар уопутуран, идэтийэн
эрэллэр, оттон кинилэри батыһааччылар муннуларын угуталаан, оҕолордонон
бардылар. Мантан ордугу тугу баҕарыаҥый өрө баран! Хайгыыргар, үөрэргэр,
сахалыы майгынан эттэххэ кистии-саба күлүккэр имнэнэргэр эрэ тиийэҕин.
Дьэ ити.
Тустаан куйууру кэпсиир буоллахха, тэрээһини Бэйдиҥэлэр, Уус-Аллан
Олоҥхотун дьиэтэ олус бэркэ тэрийдилэр. Быйылгы сайыннааҕы улуустарын
Олоҥхотун ыһыаҕын бу Бэйдиҥэҕэ тэрийээри, онно бэлэмнэнэ диэн биһигини
бэйэлэрэ ыҥыран ылан куйуурдаттылар, бэстибээлбитин иилээн-саҕалаан
биэрдилэр. Тиийэн бэлэмҥэ, мааныга-мандарга сылдьан ааппытын билбэт
буола астынан эргилиннибит.
Улуус Олоҥхотун ыһыаҕа Бэйдиҥэҕэ буолара төрүөттээх – быйылгы
сылга аатырар-суолурар Миитэрэй Куобарап олоҥхоһут төрөөбүтэ 175 сылын
туолар. 170-нугар биһигини манна Муҥхаҕа ыҥыран бэстибээллэппиттэрэ.
145 сылыгар улахан ыһыах ыспыттар эбит – киинэтин уура сытыаралларын
көрдөрдүлэр. Быйыл оҕонньордорун «Эрбэхтэй Бэргэнин» кинигэ оҥорорго
туруммуттар. Бу баһаамнаах хамсааһыны көҕүлээн сылдьар дьону биир-биир
ааттаатахха сатанар. Өлтөх нэһилиэгин баһылыга Константин Анатольевич
Алексеев, Култуура Дьиэтин дириэктэрэ Игнатий Слепцов, Улуустааҕы
Олоҥхо Дьиэтин дириэктэрэ Айаал Гаврильевич Аргунов туох баар
хамаандатын барытын илдьэ, о.д.а.дьон-сэргэ саба түһэн көмөлөһөн, ас астаан,
хонук сир булан, айанныыр көлөнөн хааччыйан түбүгүрүү. Түһүлгэбитин
сэҥээрэн Өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо насынаалынай кэмитиэтин
бэрэстээтэлэ А.Н. Жирков бэйэтинэн тиийэн кэлэн оҕолору эҕэрдэлээн, анал
бэлэх-туһах туттаран, тылын-өһүн тириэрдэн бэстибээлбитин өрө күүрдэн
таһаарда. Өссө баар-суох эпосоведпытын В. В. Илларионовы илдьэ тахсан
сырытыннарда, инньэ гынан олоҥхолуур оҕолор түһүлгэбит суолтатын
өйдүүллэригэр кэмэ суох көмөнү оҥордулар.
Туспа тутан куйуурдьуттарбытын наҕараадалаатыбыт ээ аны туран.
Биирдии бэйэлэригэр 10-нуу тыыһынчалаах сэртипикээти кытта барҕа махтал
тыллаах Суруктары Олоҥхо Ассоциациятыттан! Маныаха бэстибээл ааптарын
быһыытынан Февронья Васильевна Шишигинаҕа, Елена Николаевна
Протодьяконова бу бар дьоммут истэллэригэр махтанабын! Бу эмиэ саҥа
киллэрии – урукку өттүгэр маннык бэлиэтээһин суоҕа. Кэлэр өттүгэр
куйуурдьуттарга махтал аны баар буолуоҕар эрэнэбит. Куйуурдьуттарбыт
ааттара-суоллара: Тарскай Петр Петрович, Алексеев Константин
Анатольевич, Винокуров Василий Иннокентьевич, Алексеев Семен
Николаевич.
Бэйэбит өттүбүтүттэн «Ыччат олоҥхоһут» түмсүү саҥа салайааччыта
Анастасия Алексеева бастакы сүрэхтэниитин ситиһиилээхтик ааста, киниэхэ
үлэлиир тыйаатыра өйөбүл буолан айанныыр оптуобус, бириис-тайма биэрдэ.
Дьүүллүүр Сүбэҕэ Ульяна Флегонтова биһиккиттэн ураты быйыл Олоҥхо
Ассоциациятыттан Вице-Президент Елена Протодьяконова бириис бөҕөлөөх
тахсан кыттааччылары үөртэ. Эдэр олоҥхоһут Виталий Никифоров
былырыыҥҥыттан бу бэстибээлгэ дьүүлдьүттээн сылдьар, быйыл бэйэтин
аатыттан Диана Петухованы биһирээн анал бириис туттарда. Олоҥхо
Дьиэтиттэн дириэктэр Айаал Гаврильевич Аргунов Дьүүллүүр Сүбэҕэ
үлэлээтэ. Биһиги харахпыт ортотугар идэтийбит олоҥхоһут буола үүммүт
Антонина Лугиновабыт тэрээһиммит биллэрээччитэ, ыытааччыта буолан
сүүрдэ-көттө, олоҥхолоһон да ылла. Букатын кылгатан иһитиннэрдэххэ
итинник.
Бэстибээлбит сүрүн ис хоһоонугар киирдэххэ кэпсиир элбэх. Барыта 7
күрэхтэһээччи сайаапкаланан кэлбит. Олоҥхоһуттарбытын икки күн
иһиттибит. Тиийээт куйуурдуу бардыбыт уонна үгэс курдук киэһээҥҥи
аһылык кэнниттэн оҥостон олорон түүн үөһүгэр диэри олоҥхоһуттарбытын
сэҥээрдибит. Дьэ доҕоттор, киирсии кытаанах! Бары да этиэхтэринтыыныахтарын баҕаран, күүстээхтик турунан кэлбиттэр. Инньэ гынан
сорохтор салла быһыытыйан самнан хаалыталыы сыстылар, урукку
кэриҥнэригэр тиийтэлээминэ кыһыы-аба буолла. Тугунан кэриҥ быһарбытын
уруккаттан тутуһан кэлэн иһэбит: этэригэр тылын-өһүн, тэтимин, сэһэнин
сүнньүн баардылыыбыт, ырыатыгар дорҕоонун, кылыһаҕын, олоҥхо
дьоруойдарын майгытын табарын истэбит. Аны төһө өр олоҥхолообутун,
истээччи кинини төһө биһириирин эмиэ бэлиэтэнэбит. Инньэ гынан быйылгы
түһүлгэҕэ Кылаан кыайыылаах аатын Таатта Баайаҕатыттан аат ааттаан
кэлбит Номоҕон Арчыман туура харбаан ылла. Уол 2018 сыллаахха Нам
олоҥхотун ыһыаҕар кэлэн биллэн ааспыттаах уонна дьэ бу күөрэс гынна. Аата
бука да бары маннык этэр-тыынар буолбаттар ээ диэхпитигэр диэри эгдэс
гынан ыллыбыт – дьэ этэн хабылыннарда эбээт! Бээ бирииһэ да ботуччу –
Ассоциация бирииһигэр Бэйдиҥэлэр Куобарап аймах бирииһин эбэн кэбис!
Ити Кылаан бириис. Уонна Бастыҥ Олоҥхоһут диэн ааты үс бастаабыкка
тустааҕынан харчынан бириис сертификата туттарылынна. Ити кимнээҕин
этэбин: Петухова Диана диэн Уус-Алдан оҕото, кини быйыл Арктика
үнүстүүтүгэр Бастакы куурус, оскуолаҕа уһуйааччыта Лугинова З.П.-тан
ылбыт сатабылынан төһө баҕарар үрдүккэ дабайар айылҕалаах оҕобут буолар.
Шамаева Сайыына диэн эмиэ бастакы куурус устудьуона оҕо Бүлүү
Тааһаҕарыттан ытыктабыллаах Григорьева М.Е. уһуйуллааччыта, сиэнэ оҕо.
Инньэ гынан кыра кыргыттарбыт эдьиийдэрин кэнники тэбитэлээн
кэбистилэр. Оннооҕор Аянитов Никита тулуспата, долгуйан дуу, куйуурга
аһары түсүһэн дуу күөмэйэ бүтэн хаалан, үһүс истиэпэннээх лабырыйаат
буолла. Олоҥхолуур тэтими тутааччынан идэтийбит олоҥхоһуппутун, үлэһит
буолбут оҕобутун Марфа Федотовна Аммосованы ааттаатыбыт, Кылыһах
ырыалааҕынан Намтан сылдьар Лебедева Ньургустаананы (кинини Вера
Цыпандина уһуйа сылдьар) уонна саамай Уһун тыыннаах олоҥхоһут аатын
Амматтан кэлэн кыттыбыт эмиэ идэлээх үлэһиппитин, «Оллоон» уһуйааҥҥа
иитиллэн тахсыбыт Анна Михайловна Кириллинаны ааттаатыбыт. Эппитим
курдук, бу анал ааттары А. Н. Жирков туттартаата.
Быйылгы бэстибээлбитигэр үгэс курдук нооһуттарга эмиэ анал бэлэхтуһах туттартаатыбыт. Олохтоохтор бу күрэскэ букатын да хапсыбатылар,
тоҕо диэтэххэ куораттан оҥостон тиийбит нооһуттар кинилэргэ сиик-дабаххай
тигиһиннэрбэтилэр. Ол кимнээҕий, оҕолор, диэтэргит: ити этэр уһуйааччыбыт
Вера Цыпандина, Намтан сылдьар … уонна биһиги устудьуоммут, «Түмэн»
түмсүү салайааччыта, Мэҥэ Таратыттан сылдьар Сибэкки Заровняева. Манна
даҕатан эттэххэ, бу оҕолор олоҥхолуур эрэ буолбатахтар, болкулуор бары
саанырыгар кыахтаах дьон. Инньэ гынан оһуохайга, хомуска, туойарга
маастар-кылаас биэрдилэр, бэйэлэрэ эттэрэ-тириилэрэ тэнийиэр, кулууп
дьиэтэ дьигиһийиэр диэри үчүгэй аҕайдык оһуохайдаан тэйдилэр. Онон саха
дорҕооно Бэйдиҥэ Эбэ үрдүнэн дуораһыйа көттө. Олоҥхоһут Миитэрэй кутасүрэ ону хайаан да билбит буолуохтаах дии санаатыбыт.
Оҕолор ханнык олоҥхолору толороллор эбитий диир буоллахха, бары
тус-туһунаны. Ити Кылаан кыайыылаах буолбут Номоҕон Арчыман
Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотуруттан» эттэ-тыынна, абааһытын
ороон уратытык ыллатан соһутта, Күөнэ Көгөччөр аттаах Күн Дьирибинэ
Бухатыыр уордайбыт саҥатын хабарааннык хабылыннарда. Диана Петухова
барахсан бэйэтэ айыы оҕото буолан чөмчөллөөхтөөн олорон эрэ кэрэчээн
куолаһынан Бүөтүр Оҕотоойоп «Элэс Боотуруттан» уон ордугуна алта ырыаны
толорон эйээриттэ. Куолаһа да барсарынан киниэхэ ордук кыыс-дьахтар аймах
ырыалара табыллар. Бу кэрэтин истэргит буоллар ньии! Оттон Сайыына
Шамаева этэрэ уҥуоҕа суох курдугун иннигэр ырыата мааны, түөлбэтин
олоҥхоһута В.О. Каратаев «Модун эр соҕотоҕуттан» 8 персонаж ырыатын
барытын арааран толорон, иккилиитэ эҥин ыллатан барыта 12 ырыаны
ыллаата. Онтуката 43 мүнүүтэҕэ тиийдэ. Билбэккэ да хааллыбыт – ырыата
үчүгэйэ бэрдиттэн. Дьэ онтон Никита Аянитов уол Кирилэлээн турда! Кини
Кирилэ Ньикииппэрэп-Лөкөчөөнөп «Хабытта Бэргэниттэн» чаас аҥара эттэ,
барыта 7 персонаж ырыатын толордо. Эмиэ бэркэ астынан, амтаһыйан олорон
имитэн-хомутан, кимиэллээхтик олоҥхолуура олус астык. Былыр эр дьон
олоҥхоһуттар итинник гынан дьону тардаллар буоллаҕа. Оҕолор идэтийэн
итини барытын баһылаан эрэллэр.
Оттон анал аат ылбыт толорооччулар тустарынан сырдата түстэххэ –
маннык. Марфа Аммосова бу сырыыга тоҕо эрэ букатын уһаабата эрээри,
уопута бэрт буолан истээччини син-биир тардар. Этэр тэтимин туппут,
олоҥхотун курдары билэр, онон ханан баҕарбыт сиринэн киирэр-тахсар,
быһар-отор. Били Нам Хатырыгар буолбут куйуурга эппитин саҕаны өссө
биирдэ да хатылыы илик курдук саныыбын. Уонна биһиги киниэхэ
репертуаргын байытыаҥ этэ диэн сүбэлии сатаабыппыт балачча буолла… тоҕо
диэтэххэ оҕо эрдэҕиттэн Нооройун «Күн Эрилитин» тутан баран сылдьар.
Ньургустаана Лебедева даҕаны Намын Буоратайын «Алантай Боотурун»
толорбута син хас да сыл буолла. Улам ньыматыйан, уопутуран иһэр.
Дьарыктанара биллэр – ырыатыгар көҕүс ырыата иһиллитэлиирин истэ
үөрдүбүт. Манна даҕатан эттэххэ, олоҥхоҕо туойуллубат – ылланар диэни
арааран өйдүөххэ баар. Тойук диэн болкулуор биир туспа көрүҥэ, анал
түгэҥҥэ туойуллар. Оттон олоҥхоҕо араас персонажтар/дьоруойдар
ыллыыллар, бары тус бэйэлэрин майгыларынан. Онон ити курдук «Ыллам
ырыалаах», «Кылыһах ырыалаах» дии-дии анал аат иҥэрэбит. Уонна «Уһун
тыыннаах олоҥхоһут» диэн аакка тиксибит Анна Кириллина Чээбий «Ала
Булкунуттан» 14 ырыаны, 9 персонажы иһитиннэрдэ. Олус бэркэ арааран
чочуйбут, кимтэн да уратытык табан куруук баар Симэхсин эмээхсини
ыллаппытын олус кэрэхсээтибит, абааһы да кыыһын тапта, Айталыын Куону
букатын бэркэ ыллатта! Айыылар алгыыллара эмиэ туспа тутуллан уратытык
иһилиннэ. Идэлээх киһи диэн итинник буолар куолута. Оҕолор бэйэбэйэлэриттэн үөрэнсэллэрэ – ол баар бэстибээл түһүлгэтин туһата. Ити гынан
ырыаларын харыстаһаллар, миэнин үтүктүбүккүн диэн билэллэр. Онон бары
биирдик түһэрэ олороллоро кэрэхсэммэт. Биир эмэ ураты тардыыны,
кыалыннаҕына бүтүн матыыбы булбут – ол аатырар-суолурар.
Оттон олоҥхо чабырҕаҕын этэригэр олоҥхоһут кимэ-туга эмиэ арылыс
гынар. Бу сырыыга олоҥхо киириитин Аянитов Никита кимнээҕэр да табан,
уһуннук эттэ – букатын сөкүүндэнэн ааҕан сурунабыт, онно
бэлиэтэммиппитинэн 12 мүнүүтэҕэ тириэртэ. Атыттар 6-7 мүнүүтэнэн
муҥурданнылар. Дьэ букатын кылгастык түмэ түстэххэ субу курдук
түмүктээтибит.
Бээ уонна манна кытыаран биир уһулуччу үөрүүлээх сонуну этэн
ааһыым. Биһиги Яна Аргунова, кэргэнинэн Ньургусова диэн эмиэ кыра
эрдэҕиттэн олоҥхолоон улааппыт кыыстаахпыт, Намтан сылдьар, билигин
ыал ийэтэ, культуролог идэлээх үлэһит. Бу Яна, доҕоттор, аныгы кэмҥэ ким да
ситиһэ илигин кыайда эбээт. Тугу диэҥ – Борокуоппай Бэдьээлэ «Дьырыбына
Дьырылыатта кыыс Бухатыырын» дьукку барытын үөрэтэн Муусука уонна
болкулуор түмэлигэр буондаҕа сурутта. Барыта 7 аҥар чаастан ордук бириэмэ
устата этэр эбит. Маны истибит эрэ ким бары толору истиэн ама баҕарыа суоҕа
дуо! Аатырар Гавриил Колесовка эрэ арыычча тиийбэтэх. Үөрэтээччитэ
Никандр Прокопьевич Тимофеев – олоҥхо тийээтирин артыыһа, Ытык
олоҥхоһут. Янаны туран бу тийээтиргэ олоҥхоһутунан ылбыттар. Дьэ ити!
Сонун да сонун! Янаны биһиги, чуолаан мин оҕо эрдэҕинээҕи репертуарын
хаһан хаҥатар диэн күүтэр этим – онтум дьэ хаҥатта эбээт, доҕор! Үөрүү да
үөрүү!
Онон оҕолорго холобур буолар ыччат дьон үүнэн-үксээн иһэллэр! Уонна
олоҥхобутун ыччакка кэлэр сылларга Аан дойдутааҕы таһымҥа бигэтик
таһаарарга дэстибит. Итинник бэстибээли Зоя Стрекаловскаябыт тэрийэн,
суол аһан турар. Онон ыырбыт ыраатан, айаммыт аартыга арыллан саҥа
саҕахтары көрөр күннэр-дьыллар үүннүлэр курдуок! Тускуо!
Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ
Г.С. Попова-Санаайа.
